Autor: Uglješa Belić[1]. Rad je objavljen u Zborniku “Mediji i javne politike – između proklamovanog i prakse” (Novi Sad, 2020)
APSTRAKT
U Srbiji su danas na snazi mnogi zakoni kojima se potvrđuju formalno civilizacijske vrednosti demokratskog društva. Ovaj osnovni ideološki pravac moguće je istraživati u tekstovima različite vrste na srpskom jeziku. Ovoga puta je to naučni tekst trajne vrednosti, dakle enciklopedijski tekst. Nesklad između politički i društveno proklamovanog načela i u praksi ostvarenih nastojanja, pokazuje se na osnovu analize enciklopedijskih odrednica u poslednjem tomu Srpske enciklopedije (Tom III, knj. 1: G – Demografski pregled,2018), uz korišćenje kritičke analize teksta.
Dosadašnji rezultati analize enciklopedijskih odrednica u Srpskoj enciklopediji u prva dva toma (Belić, 2017. i 2018) pokazuju da je znatno manje odrednica o ženama nego o muškarcima, da su kraće i da nisu pisane rodno osetljivim jezikom i uz njih su, takođe, znatno ređe fotografije nego u drugim slučajevima. Prisustvo žena u organizacionim poslovima (urednici struka, članovi stručnih redakcija, leksikografska redakcija, likovno-grafička redakcija i autori i autorke tekstova) Srpske enciklopedije je veće nego što je broj posebnih odrednica o njima. Evidentno je da su žene u pripremi enciklopedijskog teksta obavile značajno obimniji posao, ali da navedena sposobnost i kompetencija nisu dovoljne da same postanu predmetom enciklopedijskih odrednica.
U Tomu III (knj. 1) politička diskriminacija vidljiva je u odnosu na ličnosti koje su u Drugom svetskom ratu pripadale partizanskom pokretu, kategorija narodnih heroja je neujednačena u pogledu prisustva/odsustva iz analiziranog enciklopedijskog teksta. Nasuprot tome, i u najnoviji tom Srpske enciklopedije uvode se ličnosti koje su pripadale četničkom pokretu, pa je uočljiva pojava revizionizma. U sklopu tih biografija ne navode se činjenice o kolaboraciji sa drugim fašističkim režimima, kao ni činjenice zbog kojih su date ličnosti osuđene, kao što su likvidacije civilnog stanovništva i oružani sukobi sa pripadnicima partizanskog pokreta. Veoma selektivno prikazane su i biografije državnih funkcionera, pa čak i najviših, nakon Drugog svetskog rata.
Ključne reči: Srpska enciklopedija, enciklopedijski tekst, rodna diskriminacija, politička diskriminacija, ideologizacija.
UVOD
U Republici Srbiji svi pojedinačni zakoni su u postupku detaljne analize tzv. skrininga sa ciljem usvajanja i primene svih važećih pravila, zakona i standarda koji važe u Evropskoj uniji, u cilju da Srbija postane savremena, stabilna demokratska država u Evropskoj uniji. Formalno, usklađivanje zakonodavstva predstavlja i preduslov i polaznu osnovu za proces pridruživanja Evropskoj uniji, ali faktički njihova dosledna primena teče vrlo sporo i praćena je politizacijom, osporavanjem i otporom, pre svega iz reda subjekata i nosilaca političkog života. Opisane pojave moguće je istraživati u tekstovima različite vrste na srpskom jeziku, a ovoga puta u našem istraživačkom fokusu jeste naučni tekst trajne vrednosti – enciklopedijski tekst.[2] Nesklad između politički i društveno proklamovanog načela i u praksi ostvarenih nastojanja, pokazuje se na osnovu analize enciklopedijskih odrednica u poslednjem tomu Srpske enciklopedije (Tom III, knj. 1: G – Demografski pregled,2018)[3], uz korišćenje kritičke analize teksta.
Analize enciklopedijskih odrednica prethodnih tomova SE (Belić, 2017. i 2018) pokazuju da je znatno manje odrednica o ženama nego o muškarcima, da su odrednice o ženama kraće i da nisu pisane rodno osetljivim jezikom i uz njih su, takođe, znatno ređe fotografije nego u drugim slučajevima. Prisustvo žena u organizacionim poslovima (urednici struka, članovi stručnih redakcija, leksikografska redakcija, likovno-grafička redakcija i autori i autorke tekstova) SE je veće nego što je broj posebnih odrednica o njima. Evidentno je da su žene u pripremi enciklopedijskog teksta u značajnijoj meri učestvovale, ali da navedena sposobnost i kompetencija nisu dovoljne da same postanu predmetom enciklopedijskih odrednica.
U Tomu III (knj. 1) politička diskriminacija vidljiva je u odnosu kako na ličnosti koje su u Drugom svetskom ratu pripadale partizanskom pokretu tako i na kategoriju narodnih heroja, budući da je neujednačena u pogledu prisustva/odsustva iz analiziranog enciklopedijskog teksta. Nasuprot tome, i u najnoviji tom SE uvode se ličnosti koje su pripadale četničkom pokretu (SE, 2018: 137)[4]. U sklopu tih biografija ne navode se činjenice o kolaboraciji sa drugim fašističkim režimima, kao ni činjenice zbog kojih su date ličnosti osuđene, kao što su likvidacije civilnog stanovništva i oružani sukobi sa pripadnicima partizanskog pokreta. Veoma selektivno prikazane su i biografije državnih funkcionera nakon Drugog svetskog rata, iz razdoblja Jugoslavije ili zajedničke prošlosti, bez pravila i kriterijuma.[5]
Prisustvo odrednica o crkvenim velikodostojnicima i crkvenim objektima, i to isključivo Srpske pravoslavne crkve, kontinuirano je i često, tako da postoji nesrazmerno veliki broj odrednica iz oblasti religija, teologija, crkvena istorija. I u njima žene, u službi crkve, izostaju, na primer, nema odrednica o sveštenicama protestantskih crkava o kojima postoje istraživački podaci (Savić, 2017).
ENCIKLOPEDIJSKI TEKST KAO RODNO DISKRIMINATORAN
Tokom 2017. i 2018. godine objavljeno je više radova u kojima je analizirano prisustvo žena u objavljenim tomovima SE, dakle od slova A do slova G, kao i vidovi njihovog prisustva, ali i pojave eksplicitne i implicitne diskriminacije.
Iz prve knjige najnovijeg, trećeg, toma (G – Demografski pregled) izdvajamo sledeće podatke:
- Ukupno 1.915 enciklopedijskih odrednica, koje uključuju podatke o opštim pojmovima i biografskim podacima o ženama i muškarcima. Kako bismo izbegli zabunu moramo istaći da se veliki broj odrednica odnosi na tzv. opšte pojmove (oblast geografije, naselja i planine, vodotoci, galerije, geologija, geološki institut, Glas, Dan, itd). Kada se one izuzmu, ostaje 944 biografske odrednice. Taj broj se odnosi na znamenite ličnosti, muškarce i žene, koje su svojom delatnošću zaslužile da budu zastupljene u SE. Rodna struktura među datim biografskim odrednicama je sledeća: 813 odrednica pripadaju muškarcima (607 na slovo G i 206 na slovo D (Demog)), a 131 odrednica ženama (103 na slovo G i 28 na slovo D (Demog)). Procentualno iskazano muškarci su u III tomu SE zastupljeni sa 86,1%, a žene sa samo 12,5%.
- U Uređivačkom odboru, koji čine predsednik i urednici struka, ukupno je 25 članova, od čega su samo 3 žene, što čini 12%. One zaslužuju da budu pomenute: Nada Milošević Đorđević (oblast Narodna književnost), Mira Radojević (oblast Istorija novog veka, Vojska) i Ljiljana N. Stošić (oblast Istorija kulture, likovne umetnosti, arhitektura).
- Ukupno imamo 96 članova stručnih redakcija, od čega su 25 žene, što je 26%. U stručnim redakcijama, izuzetak predstavljaju redakcije za Muziku (od tri člana, sve tri su žene) i Narodnu književnost (dve od dve su žene). U ostalim redakcijama žene su samo u velikoj manjini ili ih uopšte nema, npr. Građevinarstvo i geodezija, Istorija srednjeg veka i pomoćne istorijske nauke, zatim Saobraćaj, mašinstvo, Mehanika i Školstvo i prosvetne ustanove.[6]
- Od ukupnog broja ženskih biografija, dakle 131, samo 15 žena uz odrednicu ima i fotografiju.
- Upotreba jezika najčešće je rodno diskriminatorna, jer je u vrlo malom broju slučajeva za zanimanje i struku žena, upotrebljen ženski rod. Mogli bismo reći samo u slučaju glumica, balerina i sportistkinja (3 košarkašice i 1 rukometašica). Tako, u korpusu opet imamo žene slikare, vajare, univerzitetske profesore, advokate, lekare, istoričare umetnosti, itd. (Belić, 2016: 262–272; Belić, 2017: 50–61; Belić, 2018: 101–113).[7]
- U prisutnim biografijama žena, najveći procenat pripada ženama na univerzitetu i naučnim institutima, zatim su prisutne i umetnice, sportistkinje, a sporadično žene koje sa bave drugim zanimanjima.
ODNOS PREMA ZAJEDNIČKOJ PROŠLOSTI
U najnovijem enciklopedijskom štivu, koje je pred nama, uostalom kao i u prethodnim tomovima, nesistematski se navode biografije narodnih heroja.[8] Za početak valja istaći činjenicu da je Orden narodnog heroja Jugoslavije dodeljivan istaknutim pojedincima, gradovima, a ponekad i ustanovama „… zbog zasluga u borbi protiv fašizma u Drugom svetskom ratu od 1943. godine. Njime se odlikuju borci i rukovodioci koji su se istakli besprimernim heroizmom u borbi protiv neprijatelja …”[9] Orden je dodeljivan češće posthumno, ali to nije bilo uvek pravilo. U slučaju da je orden dodeljivan živim osobama, analizirali smo naravno samo osobe koje su ostale da žive i rade u Republici Srbiji.
U III tomu SE nalaze se samo biografije Petra Gračanina i Peke Dapčevića u kojima se, pored osnovnih biografskih podataka, kretanja u karijeri, navodi i činjenica da su odlikovani i Ordenom narodnog heroja Jugoslavije. S druge strane, u enciklopediji nedostaju biografije sledećih narodnih heroja: Ljubivoje Gajić Đoka, Danilo Grbović, Radovan Grković, Stojan Grujičić, Danilo Damjanović i Božidarka Damnjanović Kika. Da bismo videli o kakvim se ličnostima radi, navešćemo samo njihove osnovne biografske podatke:
Ljubivoje Gajić Đoka (Mali Požarevac, 1904 – Mali Požarevac, 21. 2. 1944), zemljoradnik i ugledan domaćin. Uključio se u KPJ 1939. Bio je politički komesar u Prvom šumadijskom partizanskom odredu. Poginuo u sukobu sa pripadnicima Srpske državne straže. Odlikovan 1953.[10]
Danilo Grbović (Šavnik, 1917 – Beograd, 11. 11. 1984). Borac od 1941. Politički komesar u Durmitorskom partizanskom odredu. Posle dva teška ranjavanja, bavio se bezbednošću u pozadinskim jedinicama. Nakon rata, obavljao je sledeće funkcije: šef bezbednosti u Nikšiću, načelnik unutrašnjih poslova u Ivangradu, narodni poslanik i funkcioner u SUBNOR-u. Umro je u Beogradu.[11]
Radovan Grković (Nevade, Gornji Milanovac 1917–1974). Studirao na Pravnom fakultetu u Beogradu. Rano se uključio u rad KPJ. Politički komesar u Takovskoj četi. Učestvovao na Drugom zasedanju AVNOJ-a. Penzionisan u činu potpukovnika u OZNI. Nosilac Partizanske spomenice 1941. Bio je ministar za trgovinu u Vladi Srbije 1948–1951. Sahranjen je u Aleji zaslužnih građana u Beogradu.[12]
Stojan Grujičić (Bosanska Dubica 1919 – Beograd, 7. 2. 1999). Od 1941. učesnik rata. Zamenik komandanta Četvrte krajiške udarne brigade. Nakon rata, kao teški invalid, bio je veoma aktivan u SUBNOR-u. Sahranjen je u Aleji zaslužnih građana u Beogradu.[13]
Božidarka Damjanović Kika (Mladenovac, 1920 – Beograd, 1996). Od 1941. u partizanskom pokretu. Bila je zamenica političkog komesara u Kosmajskom partizanskom odredu. Nakon rata je bila učiteljica, ali istovremeno je obavljala i visoke političke funkcije. Dobitnica je Oktobarske nagrade Beograda.[14]
Danilo Damjanović (Srb, 1915 – Beograd, 13. 7. 1990). Rano se preselio u Novi Žednik kod Subotice, gde je radio kao činovnik. U Drugom svetskom ratu istakao se hrabrošću, naročito u borbama protiv ustaša i četnika. Komandir čete, a zatim zamenik komandira brigade i zamenik komandanta bataljona. Penzionisan je u činu general-majora, a do tada je bio na visokim vojnim funkcijama.[15]
Navedenim primerima potvrdili smo izbegavanje sistematskog uvršćivanja narodnih heroja, a sada ćemo pokazati nekoliko primera onih biografija koje se nalaze u SE:
1. „Dangić, Jezdimir, pravnik, žandarmerijski major, komandant Jugoslovenske vojske u otadžbini.ˮ Navodi se podatak da je završio Pravni fakultet, ali ne i gde, radio u policiji u Tuzli i Zenici. Nemci su ga zarobili i internirali u Poljsku, bio je komandant pešadijskog puka kod generala Komorovskog i učesnik u Varšavskom ustanku. Sovjeti ga izručuju novim jugoslovenskim vlastima. Osuđen na smrt streljanjem u Sarajevu 1947 (Petranović, 1988: 175).[16]
2. „Gašić, Marko, istoričar, politički analitičar, srpski lobista (Jorkšir, 1957). Potomak Mitra Gašića iz Bosanskog Grahova i Milene Gašić iz okoline Banjaluke, koji su kao saradnici Dinarske divizije i vojvode Momčila Đujića emigrirali u Englesku.ˮ[17]
3. „Glavčić, Milomir (Kovači kod Jošaničke Banje, 6. 12. 1924), biznismen, dobrotvor. Završio zanat i priključio se vojsci đenerala Draže Mihailovića (…) emigrirao u Kanadu. Raška i Kraljevo ga proglasili počasnim građaninom.ˮ[18]
Na ovaj način pisane odrednice nadovezuju se na već uočene i evidentirane nedostatke. Moramo da naglasimo da se u prethodnom tomu nalazi biografija Zvonimira Vučkovića Feliksa, „četničkog vojvode i piscaˮ, koji je nakon sloma četničkog pokreta emigrirao u Kaliforniju, gde je i umro 2004. godine. Najpre, Z. Vučković je završio Vojnu akademiju, književnim radom je počeo uzgred da se bavi u emigraciji, a živeo je obavljajući inženjerski posao.[19] U odrednici o njemu se ne navodi podatak da je optužen na osnovu Optužnice protiv D. Mihailovića i njegovih saradnika i osuđen na osnovu iste, istina u odsustvu (Petranović, 1988: 104–105).[20] Navedene biografije nisu pisane negativno, ni neutralno, već afirmativno. Prećutane su bitne činjenice, verovatno s ciljem opravdavanja uloge i značaja četničkog pokreta uopšte.[21] Primer negativno pisane biografije je biografija Hermana Geringa i to je sa stanovišta antifašizma i univerzalnog sistema moralnih vrednosti opravdano.[22]
Ovome dodajemo i zapažanje da je u analiziranom tomu SE prisutan veliki broj biografija sveštenstva Srpske pravoslavne crkve – od srednjeg veka do naših dana. Nije jasan kriterijum koji je odabran za tu oblast, jer često imamo ličnosti za koje ne znamo ni kada i gde su rođene, ni kada i gde su preminule što, recimo, za razdoblje srednjeg veka nije neuobičajeno. Važnije od toga jeste da u opisu njihovih zanimanja stoje veoma uopštene formulacije koje ne upućuju da je konkretna ličnost zaslužna da uđe u SE.[23] Hipotetički posmatrano, bilo je dovoljno da neko u prošlosti pomene neko ime i njegovu eventualnu zaslugu, bez postupka kritičke analize i da ta osoba sa pijetetom bude uvrštena u enciklopediju. Nasuprot tome, neka savremenica objavljuje veliki broj radova, ima veliku citiranost, rukovodi raznim projektima, stiče naučna i nastavna zvanja, ili čak i zasluži orden narodnog heroja ili Partizansku spomenicu i sl., ali nema odrednicu u enciklopediji. Dakle, cilj kojem enciklopedija treba da teži, jeste naučna objektivnost, lišena ideološke orijentacije i striktno poštovanje redakcijski ustanovljenih načela.
ZAKLJUČAK
Ideologizacija enciklopedijskog teksta je strukturno utisnuta u SE (Stevanović, 2017).[24] Kontinuitet ideologizacije uočljiv je u svim do sada objavljenim tomovima. Njeni vidovi i vrste su različiti, a najdominantniji vidovi su politička i rodna. Istorijski revizionizam je uočljiv na primerima biografija istaknutih pripadnika partizanskog, dakle, jedinog oslobodilačkog pokreta, tako što se često minimizira, značajne ličnosti iz njegovog sastava se jednostavno izostavljaju, a nasuprot tome se u korpus uvrštavaju ličnosti sa tzv. druge strane. Na taj način se zamenjuju uloge žrtava i počinilaca zločina.[25] Osim toga, stvara se i privid da su postojala dva oslobodilačka pokreta, što ne odgovara stvarnim istorijskim činjenicama. Očigledna je i rezervisanost SE prema periodu zajedničke države Jugoslavije.
Antifašizam je termin koji se ovih dana i meseci najčešće koristi u domaćem političkom diskursu. On ne može uključivati u istu kategoriju partizane, četnike, nedićevce i ljotićevce. Nedopustivo je da to bude tako, bez obzira na Zakon o izmenama prava boraca, vojnih invalida i njihovih porodica iz 2004, a zapravo izjednačavanju partizana i četnika i Odluke o rehabilitaciji D. Mihailovića iz 2015. godine. Posebno čudi činjenica da redakcija SE olako prihvata ovako struktuirane imenske registre, bez striktne kontrole, a pogotovo na ovaj način napisane enciklopedijske odrednice. Pitanje je svakako i ko može biti autor odrednice, odnosno u kojoj je meri je neko stručan da za potrebe jedne enciklopedije piše odrednicu. Institucionalni okvir za nastajanje enciklopedija jeste važan, ali važnije je „postizanje kritične mase i delatnosti (Mlakar 2019, 70)ˮ.[26] Tome u prilog ne idu sledeće činjenice koje navodi Mirko Mlakar: „gdje su stručne kritike enciklopedičkih djela, kako to da su tako rijetki znanstveni članci o enciklopedici, u kojem je to časopisu objavljen ijedan temat o enciklopedičkim pitanjima, koliko je obranjenih magisterija i doktorata, na kojim su mjestima zaposleni stručnjaci iz toga dijela informacijskih znanosti itd.” (M. Mlakar, 2019, 71).
Svrha enciklopedije jeste da korisniku pruži neophodne informacije, ali informacije koje su utemeljene na naučnim saznanjima. U tom smislu su onlajn enciklopedijska izdanja delotvornija jer se periodično ažuriraju, a samim tim su i pouzdanija (Encyclopedia Britannica se od pre nekoliko godina objavljuje u onlajn izdanju, ali i na DVD diskovima).
Enciklopedijski tekst u zatvorenim društvima, koja su sklona autoritarizmu i partitokratiji, može biti jedno od sredstava za održavanje političke suprematije zasnovane na ideji „jedan narod, jedan jezik, jedna država, jedna veraˮ. Ako tome dodamo druge štetne društvene pojave, sasvim precizno definisane u Izveštaju Evropske komisije[27]: visok stepen korupcije, nepostojanje nezavisnih institucija, ograničena sloboda izražavanja, organizovani kriminal i dr., u takvim uslovima je interkulturalnost svedena samo na tzv. pasivnu interkulturalnost (Đurić-Bosnić, 2013: 5–7)[28] za upotrebu u dnevnopolitičke svrhe, a nastajanje enciklopedijskog teksta na pojavu dugog trajanja čija je vrednost sporna. Otvorena građanska društva neguju vrednosti koje interkulturni dijalog stvara, pre svih: „sinergiju kulture i jezika i međusobnu empatiju i otvorenostˮ (Kovač 2016, 228).[29]
Uglješa Belić
BETWEEN WHAT IS PROCLAIMED AND WHAT IS IN PRACTICE IN ONE TYPE OF SCIENTIFIC DISCOURSE:
ANALYSIS OF THE FORMS OF GENDER AND POLITICAL DISCRIMINATION IN AN ENCYCLOPAEDIC TEXT
Summary
In Serbia today there are many laws in power that formally confirm the civilization values of a democratic society. This basic ideological direction can be investigated in different kinds of texts in the Serbian language. This time it is the type of scientific text of permanent value, i.e. an encyclopaedic text. The discord between the politically and socially proclaimed principles and attempts realized in practice is demonstrated on the basis of the analysis of encyclopaedic entries in the last volume of the Serbian Encyclopaedia (Vol. III, book 1: G – Demographic overview, 2018) with the help of critical discourse analysis.
The results of the previous analyses of encyclopaedic entries in the Serbian Encyclopaedia in the first two volumes (Belić, 2017 and 2018) indicate that there are significantly less entries about women than about men, that these entries are shorter, that they are not written in gender-sensitive language and that they are accompanied much less frequently by photographs than in other cases. The presence of women in different position in organizations (editors, members of professionals boards, lexicographic board, arts and graphic board, male and female authors of texts) in the Serbian Encyclopaedia is larger than the number of separate entries about them. It is obvious that in the course of the preparation of the encyclopaedic text women did substantially greater work but their ability and competence were not enough to make them themselves the topics of encyclopaedic entries.
In volume III (book 1) political discrimination is noticeable in relation to the persons who were part of the partisan movement in the Second World War, so the category of national heroes is unequal in terms of the presence/absence in the analyzed encyclopaedic text. As opposed to that, the latest volume of the Serbian Encyclopaedia introduces the individuals who were members of the Chetnik movement, so we can notice the appearance of revisionism. The biographies of state officials are also very selectively presented, even of those in the top ranks after the Second World War.
Key words: Serbian Encyclopaedia, encyclopaedic text, gender discrimination, political discrimination, ideologization.
LITERATURA
Belić, U. (2016). Odrednice o ženama u enciklopedijama na srpsko(hrvatskom) jeziku.
Pedagoška stvarnost 62 (2), 262–272.
Belić, U. (2017). „Enciklopedijska izdanja opšteg tipa na srpsko(hrvatskom) jeziku: digitalna i/ili
onlajn izdanjaˮ, u Digitalne medijske tehnologije i društveno-obrazovne promene 7, ur. Dejan Pralica, Norbert Šinković (Novi Sad: Filozofski fakultet, Odsek za medijske studije): 51–60.
Belić, U. (2018). „Ideologizacija enciklopedijskog teksta i interkulturalizamˮ, Interkult 2017 :
selected papers from the Third International Conference Interculturalism in Education. Vol. 1, ur. Laura Spariosu, Ivana Ivanić, Violeta Petković (Novi Sad: Pedagoški zavod Vojvodine – Filozofski fakultet): 101–112.
Đurđević-Đukić, O. (ured.) (1982). Narodni heroji Jugoslavije 1. Beograd: Partizanska knjiga
et. al.
Đurić-Bosnić, A. (ured.) (2014). Zatvoreno-otvoreno – društveni i kulturni kontekst u Vojvodini
2000–2013. Novi Sad: Centar za interkulturnu komunikaciju.
Gaće, N. (septembar 2019). Revizija menja mesta žrtava i počinilaca. Novi magazin, br. 436, str. 18–
21.
Kovač, Z. (2016). Interkulturne studije i ogledi. Međuknjiževna čitanja, mentorstva. Zagreb:
Filozofski fakultet Sveučilištva u Zagrebu.
„Ključni zaključci izveštaja o Srbiji za 2019. godinuˮ. Pristupljeno 10. maja 2019, URL:
<http://europa.rs/kljucni-zakljucci-izvestaja-o-srbiji-za-2019-godinu/>.
Milošević, S. (12. oktobar 2015). „Istorija pred sudom: Akuzativˮ. Pristupljeno 12. oktobra
2015, URL:
<http://akuzativ.com/teme/851-istorija-pred-sudom>.
Mlakar, M. (2019). Enciklopedika u Srbiji: u traganju za zavodom. Studia lexicographica 13(24), 7–73.
Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918–1988. Druga knjiga. Beograd: Nolit.
Popov, Čedomir (ured.) (2013). Srpska enciklopedija. Tom 2, V – Vštečka. Novi Sad: Matica
srpska ; Beograd : Srpska akademija nauka i umetnosti.
Stevanović, M. (novembar 2017). Diskriminacija strukturno utisnuta u tekst enciklopedije.
Danas, str. 4.
Savić, Svenka (2017). Doprinos izgradnji mira sveštenica iz protestantskih crkava u Vojvodini.
Novi Sad: Udruženje Ženske studije i istraživanja – Futura publikacije.
Stanić, D. (ured.) (2018). Srpska enciklopedija. Tom 3, knj. 1, G – Demog. Novi Sad: Matica
srpska ; Beograd : Srpska akademija nauka i umetnosti.
Šiljegović, B (ured). (1960). Vojna enciklopedija. Knj. 3, Ene – istočno. Beograd: Redakcija
Vojne enciklopedije.
Šiljegović, B (ured). (1964). Vojna enciklopedija. Knj. 6, Nadvođe – Pirit. Beograd: Redakcija
Vojne enciklopedije.
[1] ugljesa.belic@gmail.com
[2] Kažemo trajne vrednosti, jer enciklopedijski tekst to svakako treba da bude. U Predgovoru Srpske
enciklopedije navode se osnovna načela kojima se Uređivački odbor Srpske enciklopedije rukovodio u izradi
enciklopedijskog teksta, pa je tako načelo naučne objektivnosti navedeno kao prvo. Up. Predgovor SE,
Novi Sad–Beograd 2010.
[3] U daljem tekstu SE.
[4] Imamo slučajeve da se u biografiji nekog pojedinca navodi da su mu „roditelji pomagali četnički pokret u
Dalmaciji ili u Bosni” iako nigde ne nailazimo na formulaciju da su nečiji roditelji pomagali partizanski pokret
što bi ga preporučilo za enciklopedijsku odrednicu.
[5] Dakle, nije tačna tvrdnja koju iznosi Glavna redakcija SE u Predgovoru da se prevashodno iznosi „činjenični
opis a ne vrednosni sud o pojavama i događajimaˮ. Ne može se to načelo braniti mimo, na primer, odluka
sudova kojima su pojedinci osuđivani za kolaboraciju ili zločine nad civilnim stanovništvom u Drugom svetskom ratu, kao i vladajućih naučnih stavova u vezi sa partizanskim pokretom kao jedinim antifašističkim pokretom. Takođe, načelo naučne objektivnosti bi nužno moralo da znači da su u SE uneti svi narodni heroji i posleratni funkcioneri, makar sa teritorije Republike Srbije, jer bi delatnost svakoga od njih morala da, u skladu sa naučnom objektivnošću, bude dovoljna za uvođenje u SE. Dakle, nekome je bilo dovoljno da su mu roditelji pomagali četnički pokret, a nekome nije bilo dovoljno što se protiv fašista hrabro borio i čak i život položio u toj borbi. Vrednosni sudovi o pojavama i događajima moraju biti u skladu sa opšteprihvaćenim i valorizovanim stavovima, uključujući i odluke sudova, jer u suprotnom, opisi činjenica postaju causa sui u zavisnosti od ideološkog stava pisca odrednice.
[6] Žene su dovoljno kompetentne i stručne da učestvuju u stvaranju enciklopedije, ali nisu dovoljno
značajne da u nju uđu svojim biografijama? Odgovor na ovo pitanje je potvrdan u slučaju SE. Kontinuirano
se bavimo istraživanjem prisustva i odsustva žena u enciklopedistici Srbije, naročito u SE, pa s velikom
sigurnošću možemo da potvrdimo da je tako.
[7] Ovaj tip analiza rađen je i za prethodne tomove SE.
[8] O dosadašnjoj praksi SE i njenom odnosu prema narodnim herojima, ali i posleratnim nosiocima državnih
funkcija već je pisano. Očigledan primer ideološke zaslepljenosti jeste odsustvo biografije Radovana Bate
Vlajkovića (1924–2001), pripadnika partizanskog pokreta i nosioca najviših državnih i političkih funkcija posle
rata. Bio je, između ostalog, i predsednik Predsedništva SFRJ 1985–1986. Kategorija narodnog heroja bi morala
da bude uvrštena u obavezne kategorije, ali ona to nije. Očigledno se radi o ideološkim razlozima, što je u
potpunosti neprihvatljivo i direktno se kosi sa javno proklamovanim redakcijskim načelom naučne objektivnosti. Up. i prethodnu napomenu.
[9] Bitno je navesti i to da je do 1953. godine Orden dodeljivan odlukom Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ, a
od 1953. ga je dodeljivao predsednik FNRJ. Up. Narodni heroji Jugoslavije, A–M, Beograd 1982, 7. i D.
Fućak, u Vojna enciklopedija, 6, 71–105.
[10] Up. isto 256. i Vojna enciklopedija, 3, Beograd 1959.
[11] Isto, 267.
[12] Isto, 271.
[13] Isto, 275–276.
[14] Poslednjih godina, naročito u elektronskim izvorima (Wikipedia i sl.), njeno prezime se pogrešno navodi kao
Damnjanović. Isto, 179.
[15] Isto, 179.
[16] U ovoj odrednici navodi se njegovo učešće u zločinima nad civilnim stanovništvom, muslimanskim i srpskim,
u istočnoj Bosni. Osuđen je na smrt i streljan. Optužen je za pomenute zločine, ali i za kolaboraciju sa režimom
Milana Nedića, kao i sa nemačkim i italijanskim fašistima.
[17] Ni mnogo značajnije ličnosti nisu predstavljene na ovakav način. Potpuno neprimereno, pisano laički i tendenciozno s posebnim akcentom na nacionalističku delatnost (M. Lopušina), bez navođenja literature i izvora, tekst je napisan na osnovu jednog izvora iz Arhiva Srpske informativne kancelarije u Londonu?!
[18] Odrednica je pisana isključivo na osnovu Glavčićevog literarnog dela Trn na dugačkom štapu, Toronto, 2002.
Autor odrednice je ponovo M. Lopušina. Odrednica je pisana istim jezikom i stilom kao i odrednica o M.
Gašiću. Nejasno je kako i po kojim kriterijumima urednici struka angažuju pisce pojedinih odrednica.
[19] Njegovo književno stvaralaštvo ne beleži nijedna antologija. U projektu Srpske akademije nauka i umetnosti
Srpsko književno stvaralaštvo u emigraciji (P. Palavestra, 2002) navodi se samo jedna njegova knjiga – Sećanja
iz rata.
[20] U pomenutoj optužnici, iz juna 1946. u Beogradu, svi su optuženi, pa i Z. Vučković Feliks, za likvidacije
civilnog stanovništva i kolaboraciju i saradnju sa okupatorskim režimom i pružanje oružanog otpora
partizanskom oslobodilačkom pokretu. Još tokom 1941, kao komandir Takovskog četničkog odreda je
pokazivao „nepoverenje i neslaganje sa partizanskim pokretom u toku operacije oko Gornjeg Milanovcaˮ.
[21] Redakcijsko poimanje pojma antifašizma je prividno, jer dokazane i najvišim odlikovanjem odlikovane borce
protiv fašizma selektivno navode, a neke pripadnike četničkog pokreta ideologizovanim i površnim poimanjem
autora odrednica, približavaju kategoriji antifašizma. To naravno nije u skladu sa naučno proverljivim
činjenicama. Konačna posledica ovako napisanih odrednica jeste dovođenje čitaoca i korisnika enciklopedije u
zabludu.
[22] U skladu sa savremenom, demokratski i evropski orijentisanom istoriografijom, u SE su mogle biti uključene
i biografije, na primer, J. Dangića i Z. Vučkovića, ali bi one tada sadržavale sve relevantne činjenice i ne bi bile
ideološki pristrasne. Dakle, njihova delatnost bi bila dovedena u vezu sa optužnicom i presudom iz 1946. Ovako
pisana odrednica servira potpuno frizirane biografije koje običnog čitaoca ili korisnika dovode u zabludu.
[23] Na primer, pod imenom Danilo imamo 13 ličnosti (jeromonah i ktitor, sveštenik i slikar, episkop šabačko-
valjevski, arhimandrit i učitelj, Danilo (Krstić) – episkop budimski, Danilo Petrović Njegoš – crnogorski knez…
Pod imenom Grigor, Grigorije imamo 15 ličnosti (arhimandriti, episkopi, ali i monah i pisac, slikar…).
Krucijalno pitanje jeste zasluga, odnosno književna i civilizacijska recepcija neke ličnosti i njegove delatnosti,
dakle nije dovoljno samo postojanje i bavljenje bilo kojim poslom, pa i svešteničkim.
[24] Na nekoliko očiglednih primera to dokazuje prof. dr Svenka Savić u razgovoru sa novinarkom dnevnog lista
Danas, Marijanom Stevanović.
[25] Istoričarka Dubravka Stojanović, u intervjuu novinarki Nadeždi Gaće, koristi navedenu tezu, objašnjavajući
opasnosti uticaja politike na istoriju i, s tim u vezi, pojavom i prisustvom revizionizma. Up. o revizionizmu u
našem društvu i S. Milošević, Istorija pred sudom: Akuzativ. Objavljeno 12. oktobra 2015.
[26] Up. M. Mlakar, Enciklopedika u Srbiji, Studia lexicographica, 13(2019), 24, str. 70. Reč je o obimnom
naučnom radu u kojem M. Mlakar analizira nastanak enciklopedijskog štiva u Srbiji i kritički sagledava
mogućnosti njegovog daljeg razvoja.
[27] Iz maja 2019: http://europa.rs/kljucni-zakljucci-izvestaja-o-srbiji-za-2019-godinu/
[28] Pre možemo govoriti o zatvaranju u tradiciju, folklorizaciju i strahu od modernizacije, što je suprotno od
priželjkivanog modela aktivnog interkulturalizma.
[29] Up. Z. Kovač, Intekulturne studije i ogledi. Međuknjiževna čitanja i mentorstva, Zagreb, 2016, 145–228.
