Vasa Stajić (Mokrin, 10. februar 1878. – Novi Sad, 10. februar 1947.) predstavlja jednu od najsvestranijih ličnosti koja je delovala na ovim prostorima u prvoj polovini prošloga veka. Treba samo pobrajati njegove profesije i angažovanja – od novinara i političara, profesora i pedagoga, pisca i književnog kritičara, do arhiviste i istoričara, pa da se makar približno može sagledati sva kompleksnost osobe koju su s razlogom prozvali „apostolom Vojvodine“.
Angažujući se na rešavanju srpskog pitanja u Austro-Ugarskoj, gotovo dve decenije Stajić je svoje političko interesovanje svodio na uski nacionalni interes. Na tom planu njegova politička delatnost kulminira 1912. godine, kada se kao srpski nacionalist iz Južne Ugarske uključuje u rad beogradske „Narodne odbrane“. Septembra iste godine pokreće u Somboru dnevne novine Novi Srbin, koje postaju nezvanično glasilo ove organizacije za Vojvodinu. Nadahnut nacionalizmom, Stajić ponovo, po drugi put, „otkriva Miletića u sebi“, izbacujući parolu na jednoj od naslovnih strana svojih novina: „Natrag Miletiću!“ – apelujući pri tome na srpsku inteligenciju i omladinu da moraju slediti Miletićev put.
Njegov nacionalizam bio je u duhu upravo okončanih balkanskih ratova, i dok su još uvek odzvanjali topovski plotuni, Stajić marta 1913. godine organizuje konferenciju „Srpske akademske omladine“ u Pešti, koja usvaja rezoluciju o neophodnosti svesrpskog narodnog ujedinjenja.[1] Zbog takvog delovanja Stajić je avgusta 1913. godine uhapšen i osuđen na šest meseci zatvora. Kako je zbog političkog aktivizma bio otpušten i iz somborske Preparandije, donosi odluku o preseljenju u Pančevo, gde pokreće svoj drugi časopis – Srpsku prosvetu.
U ovim novinama uviđa se sva evolutivnost Stajićeve političke misli. Njegova ciljna grupa više nije školska omladina i podizanje nacionalno-revolucionarnog morala kod njih, nego čitav narod – naročito pripadnici najširih društvenih slojeva (seljaci), i rad na njihovom opštem obrazovanju i informisanju. Pri tome mu pomažu Veljko Petrović i Milutin i Stojan Jakšić. Sve više probleme srpskog naroda u Južnoj Ugarskoj posmatra kroz prizmu opšteg rešenja jugoslovenskog pitanja u Austro-Ugarskoj. Njegov nacionalizam postepeno dobija kosmopolitski karakter, što ga udaljuje od „Narodne odbrane“.Čak u Srpskoj prosveti piše da „novi Srbin treba da bude posrednik i da omogući saradnju mađarskog i srpskog naroda i njihovu zajedničku borbu za više slobode, pravde i obrazovanja u donjem Podunavlju“.[2]
U leto 1914. pre nego što će se javiti na izdržavanje šestomesečne kazne, Stajić odlazi u Beč na kongres Jugoslovenske revolucionarne omladine, koji se održavao pod izrekom obeležavanja pedesetogodišnjice izlaženja „Zore“. Međutim, sarajevski događaji su prekinuli ovaj skup.[3]
Vasa Stajić je uhapšen dva dana pre austro-ugarske objave rata Srbiji, 26. jula 1914. u Pančevu, sa grupom somborskih preparandista pod optužbom da je u sprezi sa „Narodnom odbranom“ učestvovao u pripremama sarajevskog atentata. Optužnica se temeljila na materijalnim dokazima koji su se graničili s apsurdom – čak i da je postojao verbalni delikt, nikako nije mogao inicirati krivičnu odgovornost. Tako je po prvoj optužnici bio odgovoran što je davao teme za pismene zadatke đacima somborske učiteljske škole koje su „raspirivale mržnju prema Habsburškoj monarhiji“; po drugoj optužnici bio je osumnjičen da je uz pomoć Milana Vasića, Milana Pribićevića i Petra Kočića – inače članova glavnog odbora „Narodne odbrane“, upisivao maloletne učenike iz Vojvodine u ovu organizaciju; treća optužnica ga je teretila da je izdavajući časopis Novi Srbin „pozivao srpsku omladinu na revolucionarnu akciju i rušenje ustavnog poretka u zemlji“; i po četvrtoj optužnici je bio okrivljen da je „neovlašćeno organizovao matursku eksurziju na Kosovo“. Suđenje se odvijalo u četiri različita krivična postupka, da bi mu na kraju bila izrečena jedinstvena kazna zatvora u trajanju od 9 godina i 10 meseci.
Tako je sticajem okolnosti – usled izdržavanja zatvorske kazne, Stajić vremenski kratko učestvovao u procesu ujedinjenja južnoslovenskih naroda i stvaranju njihove prve države. Njegovo učešće u ovom istorijskom pothvatu se – prema sopstvenom kazivanju, može determinisati na period od kraja oktobra 1918. (kada je izabran u Zagrebu za člana Narodnog vijeća kao predstavnik vojvođanskih Srba), do sredine marta 1919. (kada je posle bezuspešnog pokušaja osnivanja Jugoslovenske demokratske lige u Parizu doneo odluku o prestanku daljeg bavljenja politikom).
Nakon izricanja presude 10. avgusta 1914. Stajić je iz Pančeva prebačen u Segedin na izdržavanje kazne. Posle petnaestomesečnog tamnovanja premešten je u zatvor u Sombathelju. Septembra 1916. mađarske vlasti ga prebacuju u Slovačku u zatvor u Ilavi na Vahu u kom provodi naredne dve godine. Nakon što je oboleo od tuberkuloze, avgusta 1918. biva premešten na dalje izdržavanje kazne u Turčanski Sveti Martin gde radi u fabrici celuloze. Tu stupa u kontakt sa „Jugoslovenima iz Zagreba“ koji mu šalju novčanu pomoć i poruku da bude spreman za begstvo. Prema uputstvima Svetozara Pribićevića, supruga Milica mu prilikom jedne posete dotura lažni pasoš i on uspeva da se krajem oktobra nađe u Zagrebu.[4]
I dok je Vasa Stajić menjao austro-ugarske zatvore, konstituisali su se politički subjekti jugoslovenskog državotvornog ujedinjenja, pripremajući teren za stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
Većina južnoslovenskog življa iz Austro-Ugarske (pa samim tim i iz Vojvodine) bila je za secesiju iz Dvojne monarhije, ali nije imala predstavu u kom pravcu treba ići. Iako su se već tada izdiferencirali integrativni centri (Beograd, Zagreb, Ljubljana i Novi Sad), u narodu je prihvaćena teza „da se rat već jedanput završi, a onda će se gledati kako i gde“.
Vojvođansko pitanje („gde i s kim“) se dosta sporo otvara i to početkom oktobra 1918, kada se pod „mentorstvom“ Vase Stajića i Tihomira Ostojića (koji se takođe vratio iz internacije) u Subotici usvaja dokument u kom se zahteva od međunarodne zajednice da status Bačke, Baranje i Banata odredi na budućoj mirovnoj konferenciji, i to „u pravcu stvaranja slobodne zajednice svih Jugoslovena, jer i Srbi i Hrvati u Južnoj Ugarskoj nemaju drugi način da iskažu svoju volju, nego putem donošenja ove rezolucije“. Na ovaj način je posle više od pet decenija vojvođansko pitanje ponovo internacionalizovano. Sam tekst rezolucije glasio je:
REZOLUCIJA[5] nezavisnih Srba i Hrvata iz Južne Ugarske
„U doba preustrojstva Austro-Ugarske monarhije, dok je narodima Austrije i vladajućem plemenu mađarskom omogućeno da izraze javno svoje političko stanovište, Srbima i Hrvatima u Južnoj Ugarskoj, koji u ugarskom parlamentu nemaju ni jednog svoga poslanika, oduzeta je mogućnost da se putem javnog zbora ili putem svojih javnih organa izjasne u pitanju samoodređenja naroda, jer je ugarska vlada ukinula slobodu javnog sastajanja i slobodu štampe i deliktom drži svakoga koji bi u duhu općeg narodnog stanovišta pokušao da se javno izrazi u pitanju narodnog samoodređenja.
S obzirom na gornje prilike, nezavisni Srbi i Hrvati iz Južne Ugarske rešili su da se radi zauzimanjeg općeg političkog stanovišta skupe na pouzdaničkom sastanku, na kome bi jednoglasno izjavili da smatraju jedino mirovnu konferenciju za merodavnu u pogledu rešenja jugoslovenskog pitanja, a u vezi sa Bačkom, Banatom i Baranjom – kao budućim sastavnim delovima slobodne zajedničke jugoslovenske države.
Osuđuje se svako ono političko istupanje koje u jugoslovenskom pitanju, a u vezi sa Bačkom, Banatom i Baranjom ne stoji na napred označenom stanovištu, jer samo tako stanovište odgovara općem političkom shvatanju sviju Srba, Hrvata i Slovenaca.“
Nekoliko dana kasnije, pred prvim znacima sloma Austro-Ugarske, 6. oktobra 1918. godine izaslanici Slovenaca, Hrvata i Srba iz Slovenije, Trsta, Istre, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Dalmacije i Vojvodine, osnovali su u Zagrebu Narodno vijeće. Ovo telo se proglasilo za političkog predstavnika svih naroda koji su se nalazili unutar navedenih pokrajina. Niz događaja koji su usledili tokom oktobra (od razrešavanja pravnih odnosa sa kraljevinom Ugarskom i carevinom Austrijom, do stavljanja pod komandu kopnenih i pomorskih vojnih jedinica sada već bivše Dvojne monarhije), doprineli su da Narodno vijeće čitav etnografski prostor Austro-Ugarske naseljen Jugoslovenima smatra svojevrsnom nezavisnom državom. Zato je jedan od prvih njegovih zadataka bio da konstituiše pokrajinske vlade za područja bivše monarhije u secesiji. Jedno za drugim, ustanovljene su pokrajinske vlade za Hrvatsku, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, Dalmaciju i Vojvodinu, kao i povereništva za Istru i za grad Rijeku.[6]
Paralelno sa ovim dešavanjima, koja su očigledno govorila o secesionističkim namerama južnoslovenskih naroda, pojedini mađarski politički predstavnici pokušali su da reintegrišu prostor zemalja krune svetog Ištvana na nekim drigim – prodemokratskim osnovama. Najuporniji u tim nastojanjima, kako bi sačuvao državnu celovitost, bio je Mihalj Karolji, koji nakon formiranja vlade nudi radikalskim prvacima Kosti Hadžiju i Jaši Tomiću najviša mesta u resoru Ministarstva za narodnosti. Uz obećanja da će podržati njegovu vladu, kao i da Srbi iz Ugarske nemaju separatne namere, Hadži i Tomić su se zahvalili Karoljiju na ukazanom poverenju.[7]
O ovim pregovorima Vasu Stajića je 12. oktobra izvestio Joca Lalošević, kom prilikom je Stajić izneo stav da „u istorijskim danima ne treba nikome davati bilo kakve izjave“ – iznoseći pri tome lični stav da bi Banat, Bačku i Baranju trebalo urediti na kantonalnom principu.
Rukovođeni načelom o pravu naroda na samoopredeljenje, koje je američki predsednik Vudro Vilson ponovo obznanio 18. oktobra, predstavnici Narodnog vijeća usvajaju sutradan deklaraciju u kojoj između ostalog zahtevaju „ujedinjenje cjelokupnoga našeg naroda na čitavom njegovom etnografskom teritoriju, bez obzira na ma koje pokrajinske granice u kojima danas žive, u jednu jedinstvenu potpuno suverenu Državu Slovenaca, Hrvata i Srba, na načelima političke i ekonomske demokracije, što u sebi sadržava dokidanje svih socijalnih i ekonomskih nepravdi i nejednakosti“; kao i da „na budućoj mirovnoj međunarodnoj konferenciji bude naš narod jedinstveno zastupan po svojim naročitim izaslanicima“.
Još uvek neizdiferencirane opcije političkog rešenja „vojvođanskog pitanja“ (jer se čekalo izjašnjavanje Hrvatsko-srpske koalicije i Srpske samostalne stranke) inicirale su predstavnike Bunjevaca i Srba iz Bačke da organizuju sastanak 20. oktobra u Subotici na kom donose odluku o pokretanju akcije za sopstvenu emancipaciju. Međutim, obe delegacije su bile razočarane posetom Zagrebu, gde su i Blaško Rajić i Petar Konjović dobili su istovetan odgovor: „Idite tamo odakle ste došli i radite što znate“.[8]
Vrativši se nazad, politički predstavnici Srba i Bunjevaca – uprkos svemu, donose 24. oktobra odluku o usvajanju druge „Subotičke rezolucije“, u kojoj se navodi:
„Pošto je konstituisanje Narodnog vijeća objavljeno, donosioci gornje rezolucije izjavljuju da će sva pitanja koja se tiču Srba i Hrvata iz Južne Ugarske dati u nadležnost Narodnom vijeću priznajući tom telu potpunu i isključivu kompetenciju… Želimo da se između Narodnog vijeća i srpskih i hrvatskih demokratskih elemenata iz Južne Ugarske uspostavi veza, tako da su i Srbi i Hrvati iz Ugarske zastupljeni u Narodnom vijeću“.
U nastavku teksta potpisnici druge rezolucije se obavezuju da će pružiti svu moralnu i materijalnu pomoć Narodnom vijeću koja se bude od njih tražila. Sa tekstom ove (druge) rezolucije upoznao je Srpsku akademsku omladinu u Pešti Đorđe Grujić, koja se izjasnila da se Vasa Stajić delegira u Središnji odbor Narodnog vijeća u Zagrebu kao predstavnik Srba iz Južne Ugarske.
Za predstavnika hrvatske narodne skupine iz Vojvodine delegiran je subotički sveštenik Blaško Rajić. Tako su se Stajić i Rajić našli u Zagrebu u vrlo sličnoj, ali ne i identičnoj ulozi.[9]
Istovremeno, u Novom Sadu se 3. novembra konstituiše Srpski narodni odbor, s ciljem da se pristupi preuzimanju vlasti odmah nakon povlačenja austrougarske vojske. U proglasu koji je pri tome sačinjen, kaže se da je „Narodni odbor Srba u Ugarskoj primio na sebe samo tu brigu i dužnost da pomogne Srbima i ostalim Južnim Slovenima u Ugarskoj, da dođu do svoga prava, na osnovu samoopredeljenja naroda, koje je sav kulturni svet priznao… Glavna i konačna odluka srpskog naroda u Ugarskoj mora ostati u rukama celog naroda, odnosno njegove skupštine“. Iz proglasa se nedvosmisleno vidi da je svrha delatnosti sazivanje Velike narodne skupštine na kojoj će biti potvrđeno i artikulisano pravo naroda na samoopredeljenje.
Polovinom novembra ministar finansija u Pašićevoj vladi Momčilo Ninčić, primio je u Beogradu „vojvođansku“ delegaciju koju su činili Jaša Tomić, Ignjat Pavlas i Vasa Stajić, kojom prilikom je insistirao da se pitanje Banata, Bačke i Baranje (ali i Srema) reši bez saglasnosti Narodnog vijeća (obzirom da je primećeno da će u novoj državi biti previše katolika). Stajić je na ovu opasku odgovorio rečima koje će ga kasnije koštati političke karijere: „Mišljenje zvanične Srbije nije za mene merodavno… Srpska vlada danas jeste – sutra nije, a misao narodnog jedinstva je postojala i pre srbijanske vlade, pa će je i preživeti. Ja ostajem pri toj ideji“.
Na drugoj strani, Narodno vijeće i Država Slovenaca, Hrvata i Srba izloženi su spoljnim i unutrašnjim pritiscima: italijanskom vojskom koja preti da uđe u Istru i Dalmaciju i ”zelenim kadrom” koji remeti unutrašnji red i mir. Usled toga, 16. novembra dalmatinska pokrajinska vlada šalje svojevrstan ultimatum Vijeću, u kom zahteva da se u roku od pet dana proglasi ujedinjenje sa Srbijom ili će to ona sama učiniti. Notu istog sadržaja sutradan je uputila i pokrajinska vlada za Bosnu i Hercegovinu.[10]
Nalazeći se u pat poziciji, a usled nemoći da brani spoljne granice i sačuva unutrašnju stabilnost, Narodno vijeće donosi odluku o pozivu srpske vojske, koja prelazi Savu i dopire do krajnjih severozapadnih granica Države SHS. U pokušaju da opstruira rad Središnjeg odbora i zaustave „tuđu vojsku”, republikanci Stjepana Radića stvaraju takvu atmosferu, da Svetozar Pribićević poručuje u Novi Sad: „Kidajte sa Zagrebom!“. I povrh svega, Vijeće donosi 24. novembra odluku o slanju delegacije u Beograd koja će potpisati dokument o ujedinjenju, odnosno prihvatiti ujedinjenje kao faktički čin.
U međuvremenu, u Vojvodini su tekle pripreme za sazivanje Velike narodne skupštine, tako da je prema rečima samog Stajića – poziv od Pribićevića, da smesta ode u Zagreb, primio kao oslobođenje. „Pobegao sam ispred Velike narodne skupštine na kojoj mi nije bilo mesta…“ Pre odlaska za Zagreb, Stajić je obavestio skupštinski Glavni odbor da je u Zagrebu već izglasano ujedinjenje, tako da se bespotrebno posebno donosi odluka o priključenju Vojvodine Srbiji.[11]
Na inicijativu Tomića, Srpski narodni odbor doneo je “izborni red” za sazivanje Velike narodne skupštine. Prema ovom ad hoc “izbornom zakonu” predviđeno je da se „na svakih 1.000 srpskih, hrvatskih, slovačkih i ostalih slovesnkih građana bira po jedan poslanik“. Aktivno i pasivno izborno pravo dobili su svi pripadnici slovenskih naroda koji su navršili 20 godina – uključujući i žene. Od prava izbora bili su izuzeti Mađari, Nemci, Rumuni, Jevreji i drugi neslovenski narodi.[12] Na kraju, nakon održanih “izbora” po održanim zborovima u 211 opština, izabrano je 757 poslanika, od čega je Srba bilo 578, Hravata 89, Slovaka 62, Rusina 21, kao i 6 Nemaca i jedan Mađar. Zasedanje Velike narodne skupštine održano je 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu (u velikoj sali hotela „Mayer“). Na Tomićev predlog usvojena je rezolucija u kojoj se između ostalog kaže:
„…Priključujemo se Kraljevini Srbiji koja svojim dosadašnjim radom i razvitkom ujemčava slobodu, ravnopravnost i napredak u svakom pravcu, ne samo nama, nego i svim slovenskim pa i neslovenskim narodima koji sa nama žive. Ovaj naš zahtev hoće da pomogne ujedno i težnju sviju Jugoslovena, jer je i nama iskrena želja da srpska vlada udružena sa Narodnim vijećem u Zagrebu učini sve da dođe do ostvarenja jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca pod vođstvom kralja Petra i njegove dinastije”.[13]
Ne znajući za događaje u Novom Sadu (i Podgorici), dvadesetosmočlana delegacija Narodnog vijeća snabdevena ”Naputkom” stigla je u Beograd 29. novembra i još u toku istog dana, kao i sutradan, usaglašavala stavove oko platforme i načina ujedinjenja sa vladom Kraljevine Srbije. Međutim kako se radilo o hitnosti, izostali su dogovori oko unutrašnjeg uređenja i administrativne podele, odnosno da li će Kraljevina biti centralistički ili federalistički uređena država.
Izaslanici Narodnog vijeća primljeni su kod prestolonaslednika Aleksandra 1. decembra 1918. godine, kada su čuli za odluke velikih narodnih skupština iz Novog Sada i Podgorice. Međutim, na regentov zahtev prijemu nije prisustvovao Vasa Stajić – predstavnik Vojvodine, jer mu je prilikom ulaska u dvor rečeno da je Vojvodina već donela odluku o prisajedinjenju, tako da se njegovo prisustvo audijenciji smatra nepotrebnim.
Bez mnogo komentara – u pripremljenom protokolu, „zagrebačka delegacija“ je izrazila želju za sjedinjenjem sa Srbijom i sada već pridruženom Vojvodinom i Crnom Gorom, priznajući dinastiju Karađorđević, monarhiju i centralizam kao koncept državnog uređenja. Nakon toga je regent proglasio ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne Države SHS u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.
Tako je sticajem niza spontanih okolnosti koje su gotovo istovremeno delovale u jednom istorijskom trenutku – kao što su slom Austro-Ugarske monarhije, pretenzije Italije da uzme najveće učešće u njenoj ostavini, vojna i politička veličina Kraljevine Srbije, planovi i projekti zemalja pobednica da se na prostoru Balkana osnuje država koja bi predstavljala faktor stabilnosti, stvorena 1. decembra 1918. godine politička zajednica Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Stvaranje jugoslovenske države označilo je istorijsku prekretnicu u društveno-ekonomskom razvoju svih južnoslovenskih naroda.
Novostvorena država obrazovana je saglasnošću zastupnika dveju država – Kraljevine Srbije (ujedinjene sa Vojvodinom i Crnom Gorom) i Države Slovenaca, Hrvata i Srba (koja je predstavljala rezultat prevrata građanskih snaga u uslovima raspada Austro-Ugarske monarhije).
Nakon dolaska na Balkan, pa do proklamovanog ujedinjenja – južnoslovenski narodi nikada do tada nisu živeli zajedno. Stvaranjem Kraljevine SHS dogodio se milenijumski prevrat, kojim su prekoračene civilizacijske granice – kada se u istim državno-pravnim okvirima našao konglomerat različitih religija, mentaliteta i tradicija. Sve što je Evropu do tada razdvajalo, našlo se u okviru novostvorene države pod jednim krovom. Kraljevina je bila prepuna antagonizama, koji su predstavljali skup nacionalnih, konfesionalnih, socijalnih, ekonomskih, idejnih i klasnih suprotnosti i protivurečnosti. Iako je među južnoslovenskim narodima postojao niz velikih – ali nevažnih sličnosti, isto tako je postojao određeni broj malih, ali bitnih razlika, koje su tokom zajedničkog života sve više dobijale na značaju. Bogatstvo različitosti više je opterećivalo, nego što je doprinosilo integrativnim procesima.
Ideja o jedinstvu troimenog naroda pokazalo se da je bila (vremenski) preuranjena, prosrpski projektovana i nedovoljno pripremljena. Obrnuti proces ujedinjenja – od političkog ka ekonomskom, doprinosio je da istorijsko nasleđe i različiti civilizacijski stepeni razvoja pojedinih naroda i regija potpuno blokiraju sve integrativne procese u novostvorenoj državnoj zajednici.
I sam Vasa Stajić je vrlo brzo razbio iluziju i o Jugoslaviji „kakvu je nekada u snovima tkao“. Razočaran u domovinu koju je i sam neposredno gradio, osećajući se strancem u zemlji koja ga je nekada motivisala na najveće žrtve, donosi odluku o povlačenju iz politike, a svoje dalje angažovanje usmerava na polje kulture. Ipak, njegova misija se nastavila, ali ne u izgrađivanju „novog Srbina“, nego novog Vojvođanina, na postulatima najviših demoktarskih vrednosti – na jednakosti građana i verskoj i nacionalnoj toleranciji.
Prof. dr Boris Kršev
[1] Vidi: Живан Милисавац, Васа Стајић – нацрт за студију, Нови Сад 1949, 48-50.
[2] Dimitrije Boarov, Politička istorija Vojvodine, Novi Sad 2001, 105-106.
[3] Arpad Lebl, Politički lik Vase Stajića, Novi Sad 1963, 299.
[4] Споменица Васи Стајићу, Нови Сад 1938, 58-74.
[5] Arpad Lebl, Politički lik Vase Stajića, n.d. 397-398.
[6] Ivan Božić, Sima Ćirković, Milorad Ekmečić, Vladimir Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972, 427-430. Narodno vijeće istovremeno stupa u vezu i sa stranim državama, te se kao ”priznati predstavnik svih Slovenaca, Hrvata i Srba bivše Austo-ugarske monarhije”, obraća 3. novembra vladama Francuske, Velike Britanije, Italije i Sjedinjenih Država, da ga zvanično verifikuju i tretiraju za ”redovnu vladu austro-ugarskih Jugoslovena”. Međutim, priznanje o legitimitetu je usledilo od strane države kojoj se ono nije ni obratilo. Naime, Narodno vijeće je bilo priznato samo od srpske vlade, koja ga 8. novembra izveštava da ga priznaje za zakonitu vladu austro-ugarskih Jugoslovena. Tako su formalno pravno tokom meseca novembra 1918. godine egzistirale tri „jugoslovenske“ države: Kraljevina Srbija, Kraljevina Crna Gora i država austro-ugarskih Jugoslovena (Država Slovenaca, Hrvata i Srba).
[7] Љубомирка Кркљуш, Војводина у време присаједињења Краљевини Србији 1918. године, зборник Присаједињење Војводине Краљевини Србији 1918, Нови Сад 1993, 15.
[8] Богумил Храбак, Словени у Војводини у данима ослобођења, новембра 1918. године, зборник Присаједињење Војводине Краљевини Србији 1918, н.д. 61-62.
[9] Lazar Vrkatić, Pojam i biće srpske nacije, Novi Sad 2004, 299. Međutim, kako primećuje Vrkatić, ni jedan nije dobio veću pažnju, a kamo li publicitet, što samo govori o interesovanju za status Vojvodine. Za razliku od vojvođanske delegacije, delegacije iz Bosne i Hercegovine imala je neuporedivo bolji status i tretman.
[10] Bogdan Krizman, Raspad Austro-Ugarske i stvaranje jugoslavenske države, Zagreb 1977, 206.
[11] Arpad Lebl, Politički lik Vase Stajića, n.d. 299-300.
[12] Љубомирка Кркљуш, Војводина у време присаједињења Краљевини Србији 1918. године, Никола Гаћеша, Демографске и социјалне прилике у време присаједињења Војводине Краљевини Србији 1918. године, у: „Присаједињење Војводине Краљевини Србији“, н.д. O atmosferi koja je vladala u Vojvodini uoči „izbora“ možda najbolje svedoči primer ulaska srpske vojske u Novi Sad – na opasku Jaše Tomića „da nisu slučajno prerano došli“, uzvraćeno mu je psovkom od strane komandanta bataljona majora V. Bugarskog… Na području Banata, Bačke i Baranje u vreme sazavinja Velike narodne skupštine, živelo je 1.365.000 stanovnika, od čega su 575.000 bili pripadnici slovenskih naroda, a 790.000 neslovenskih. Poslanici su birani „po preporuci Srpskog narodnog odbora na javnim zborovima građana – aklamacijom“.
[13] Споменица ослобођења Војводине, Нови Сад 1929. Drugom rezolucijom potvrđuje se da „Banat, Bačka i Baranja u granicama koje povuče Antantina balkanska (srpska) vojska proglašavaju se 25. novembra 1918. godine na osnovu načela narodnog samoopredeljenja odcepljeni u državnopravnom, političkom i privrednom pogledu od Ugarske”. Istim dokumentom konstituiše se zakonodavni provizorijum – Veliki narodni savet, čiji je izvršni organ bila Narodna uprava. Glavni zadatak Narodne uprave – kada je otpočela sa radom 27.novembra 1918, bio je da „što lakše i bezbolnije sprovede Vojvodinu kroz period složenog i teškog uklapanja i prilagođavanja u jednoj, u velikoj meri različitoj državnoj zajednici – različitoj po državnom uređenju, ekonomskoj, socijalnoj i nacionalno heterogenoj strukturi“. Veoma značajna oblast aktivnosti Narodne uprave bili su privredni i finansijski poslovi. Međutim, njena delatnost nije dugo trajala – na inicijativu Stojana Protića i Svetozara Pribićevića, nakon što je 20. decembra 1918. godine oformljena centralna vlada, odmah je bila ukinuta i Narodna uprava za Vojvodinu. Odluku o demisiji Narodne uprave doneo je Veliki narodni savet na sednici od 28.decembra uz velike proteste i neslaganja više od polovine prisutnih članova. Vojvodina je bila prva od pokrajina koja se odrekla svoje samouprave, dajući investisturu nad sobom centralnoj vladi u Beogradu.
